manzijn:gekozenworden

Dik Brummel in gesprek met Johan van der Dennen

man zijn : gekozen wordenWaarom heeft de mannetjespauw zo’n magnifieke staart en waarom voert het prieelvogelmannetje zo’n opzichtige en ingewikkelde liefdesdans uit, vroeg Darwin zich af.

Dit soort tamelijk nutteloos lijkende verschijnselen zijn niet te verklaren uit de natuurlijke selectie, die hij in zijn hoofdwerk De Oorsprong van de Soorten (1859) had uitgewerkt. De oplossing die Darwin bedacht is: stel dat de mannetjes met elkaar concurreren om seksuele toegang tot de vrouwtjes, en dat de vrouwtjes de mannetjes beoordelen op bepaalde kenmerken en de beste, mooiste, snelste (of wat dan ook) mannetjes selecteren om mee te paren. Zou dat niet het hele scala van overbodig-lijkende organen en gedragingen van vooral mannetjesdieren kunnen verklaren? In zijn tweede grote werk De Afstamming van de Mens (1871) werkte Darwin deze gedachte uit, die sindsdien bekend staat onder de term ‘seksuele selectie’. Pas in de afgelopen decennia is dit idee door biologen verder onderzocht en uitgewerkt.

Competitie en keuze

Bij seksuele selectie is er sprake van twee processen. In de eerste plaats is er strijd tussen leden van hetzelfde geslacht om de gunst van leden van het tegenovergestelde geslacht. Omdat dit type van selectie meestal bij het mannelijke geslacht gesignaleerd wordt, noemt men het ook wel ‘mannelijke competitie’. In de tweede plaats is er het principe van de ‘vrouwelijke keuze’. De vrouw selecteert bepaalde leden van het andere geslacht uit een meestal ruim aanbod. Een eerste stap op weg naar een wetenschappelijke onderbouwing van deze sekseverschillen werd een halve eeuw geleden gezet door de Britse geneticus Bateman. Op grond van waarnemingen o.a. bij fruitvliegjes stelde hij de hypothese op dat mannetjes graag en zonder veel onderscheid wel willen, terwijl vrouwen vanuit een veel passievere opstelling juist veel kieskeuriger zijn wat hun partners betreft.

Ouderlijke investering

Trivers heeft in 1972 Bateman’s redenering in meer algemene termen geformuleerd door te spreken van ‘ouderlijke investering’. De mens lijkt hierin op de fruitvlieg. Ouderlijke investering wordt gedefinieerd als elke investering van een ouder in een bepaalde nakomeling die de kans op het overleven (en daarmee op reproductief succes) van die nakomeling bevordert. Een vrouw investeert veel meer in een kind dan een man, omdat zij een relatief ‘dure’ eicel levert, negen maanden zwanger is, maandenlang of zelfs jarenlang het kind zoogt en vele jaren lang verzorgt en opvoedt (met of zonder mannelijke partner). Vooral voor zoogdieren in het algemeen en primaten, inclusief de mens, in het bijzonder geldt dat er tijd en energie nodig zijn

-om geslachtsrijp te worden;
-om partners te vinden, aan te trekken, te veroveren en/of te onderhouden;
-om nakomelingen tot volwassenheid te brengen.

Hun pik achternamacho's

Dit maakt begrijpelijk waarom mannen nauwelijks meer in hun nageslacht investeren dan hun sperma, en zich beperken tot paringsinvestering. Na de bevruchting gaan ze vrolijk op zoek naar de volgende versiergelegenheid. Geen wonder dat de (jonge) mannen van vele soorten ‘hun pik achternalopen’: zij kunnen met elke geslaagde copulatie en ejaculatie hun reproductief succes (RS) vergroten. Zelfs bij tamelijk monogame soorten – zoals de mens – is de optimale mannelijke reproductiestrategie een combinatie van echtelijke trouw en er wat bij schnabbelen als de gelegenheid zich voordoet.
De vrouw is daarentegen vooral geïnteresseerd in het zich verzekeren van een zo goed mogelijke partner, die hoogwaardige genen en/of trouw en zorg belooft. De strijd tussen de geslachten die hieruit volgt is een permanent toneel van wederzijdse uitbuiting, onderdrukking, manipulatie, chantage, bedrog en oplichterij. Zoals uit de theorie van de ouderlijke investering is op te maken: mannen parasiteren op de aanzienlijke investeringen van de vrouwen in hun nageslacht. Maar dat is nog niet alles; de strijd speelt zich op nog veel meer podia af: mannen tegen mannen, vrouwen tegen vrouwen, ouders tegen kinderen en kinderen tegen ouders. Deze visie op de seksuele vennootschap als relatie van wederzijds wantrouwen en uitbuiting is vooral benadrukt door Trivers.

Absurd

gekozen wordenSeksuele selectie is dus een fundamenteel idee voor het begrijpen van gedrag van dieren en mensen. Zonder twijfel kunnen ook de secundaire geslachtskenmerken, typisch vrouwelijk en mannelijk gedrag, gevoel, denkwijze, enz. hieruit verklaard worden.
Seksuele selectie kan de logica van de natuurlijke selectie volledig ondermijnen. Seksuele selectie kan een kenmerk of gedrag zodanig overdrijven dat het bijna absurde proporties aanneemt. Men spreekt dan wel van ‘runaway’ selection.
Een voorbeeld is de pauwenstaart. Ook al is die niet in het belang van overleven, integendeel, toch selecteren vrouwtjes-pauwen mannetjes met de mooiste staart, en de minder bedeelden planten zich dus niet voort. De seksuele selectie betekent dat mannen zich tot promiscue macho’s hebben ontwikkeld in samenhang met de voorkeur van vrouwen voor dergelijk gedrag.

Assertief

Vrouwelijke keuze impliceert niet dat vrouwen passief en kuis zijn. Als vrouwen voor hun nakomelingen de beste genen willen verzamelen, kunnen ze bijzonder overspelig zijn. Vooral primatenvrouwen leiden een actief seksleven en selecteren hun partners assertief.
Bonobo-vrouwen behoren bijvoorbeeld net als mensvrouwen tot de meest seksueel actieve primaten, en zij verlustigen zich in alle mogelijke vormen van niet-reproductieve seks. Ook de vermeende mannelijke promiscuïteit betekent niet dat ze geen voorkeuren zouden hebben. Het maakt bij beide seksen ook verschil of het gaat om het vinden van partners voor de korte termijn dan wel voor de lange termijn. Bij het laatste zijn mannen waarschijnlijk even kieskeurig als vrouwen. Meerdere copulaties met verschillende mannen kunnen dienen om de beste genen te selecteren, om potentiële kostwinners achter de hand te hebben, en om het doden van jongen te voorkomen. Want als mannen denken dat het kind van hen is zullen ze er beter voor zorgen.

Artikel in andere taal lezen?

Duits