alettajacobs

Aletta Jacobsboegbeeld van het feminisme, boekbespreking

 “Aletta Jacobs heeft veel gedaan voor de vrouwen in haar tijd. Zij is als eerste vrouw gaan studeren. Zij was de eerste arts. Ze heeft gestreden voor het vrouwenkiesrecht. En zij was een voorstander voor het gebruik van een voorbehoedsmiddel. Daardoor kon een vrouw zelf kiezen of zij kinderen wilde.”

geschiedenis

Deze tekst is kort samengevat de mythe van Aletta Jacobs, boegbeeld van het feminisme, een van de helden van de Nederlandse geschiedenis waarover iedereen weet en de schooljeugd leert. Geschiedenis is bijna hetzelfde als mythologie, een reeks verhalen over strijd en overwinning die ons gebracht hebben waar wij nu zijn. Bijna hetzelfde maar niet helemaal. Geschiedschrijvers worden juist gedreven door het verlangen om mythen te ontmaskeren. Ze komen met feiten en bewijzen in de vorm van documenten, officiële stukken, brieven, ooggetuigenverslagen en allerlei ander bronnenmateriaal, om het verleden zo waarheidsgetrouw mogelijk te beschrijven. Echt lukken doet dat nooit, want de geschiedschrijver blijkt zelf toch een verhaal van het verleden te willen maken dat hem of haar betekenis geeft, en daarmee is de mythologie dan weer geboren. Maar als het goed is, komt er in ieder geval een meer ‘genuanceerd’ beeld uit.

Herinneringen

In haar 800-pagina’s tellende biografie van Aletta Jacobs levert Mineke Bosch die nuances zeker ook. Zo corrigeert ze op diverse plaatsen de Herinneringen die Aletta Jacobs in 1924, vijf jaar voor haar dood, publiceerde. Bepaalde herinneringen blijken onmogelijk waar te kunnen zijn, andere zijn geromantiseerd of overdreven, veel is uiteraard ook verzwegen. Ook de autobiografie blijkt mythische trekjes te hebben, vooral wanneer dat leven als een opdracht, een roeping, een plicht tot nut van het algemeen wordt gezien, wat in het geval van Jacobs zonder meer het geval was.

Blanke middenklasse

Aletta Jabobs was een Groot Nederlander wiens naam altijd verbonden zal blijven aan de strijd voor vrouwenkiesrecht en andere vrouwenrechten. Ze was en is een boegbeeld van het feminisme. Haar ‘onwrikbare geloof in rechtvaardigheid’ beperkte ze wel tot haar eigen blanke middenklasse. Ze was tegen het opheffen van de rassenscheiding in Zuid-Afrika. Wie denkt dat niemand daar toen aan dacht, vergist zich. In hetzelfde jaar 1912 dat ze als Voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Vrouwenkiesrecht een bezoek bracht aan de (blanke) Vereniging voor Vrouwenkiesrecht in Zuid-Afrika, werd het ANC opgericht, en was daar toen al Olive Schreiner actief, die streefde naar ‘vrijheid en rechtvaardigheid ongeacht ras, sekse, taal of kleur’. Jacobs wist van haar, had een boek van haar vertaald (De Vrouw en de Arbeid) maar had haar ondanks een wederzijdse feministische verwantschap omschreven als een ‘negervereerder’. Op haar verdere reis (samen met mevrouw Chapman Catt, de Amerikaanse voorzitter van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht) bezocht Jacobs ook Indonesië, waar ze met overtuiging het koloniale bewind steunde, onder meer omdat vrouwen daardoor veilig konden rondreizen zonder onaangenaam lastiggevallen te worden door de inboorlingen. Toen ze er een lezing hield over vrouwenkiesrecht dacht ze dat de aanwezige Indonesische vrouwen daar uit solidariteit met de Westerse vrouw zaten. De gedachte dat de vrouwelijke inboorlingen zelf politieke rechten zouden kunnen ambiëren kwam niet bij haar op.

Gevoel

Terug redenerend klopt hiermee dat Aletta Jacobs’ houding en gevoel ook binnen Nederland eigenlijk nogal typisch die van burgerlijke vrouwelijke arts was, die ‘het volk’ wel met anticonceptie wilde helpen wanneer dat zich ongeremd dreigde te vermenigvuldigen. Ze voelde ongetwijfeld een groot medelijden met afgesloofde en door talrijke zwangerschappen verzwakte volksvrouwen (een vaste mythische figuur in het feministische vertoog). Ook prostituees zag zij, na enkele beperkte ervaringen in haar medische praktijk, als ‘gevallen’ vrouwen, slachtoffers van mannelijke drift en overheersing.
Aletta Jacobs’ seksleven blijft voor ons verborgen. Dat zij tijdens haar studie worstelde met haar ‘vrouwelijke gevoelens’ blijkt te verwijzen naar het verlangen naar moederschap. Wel krijgen we indirect een indruk wanneer ze bijvoorbeeld op haar 70e het vooroordeel bestrijdt dat de vrouw na de menopauze geen libido meer zou hebben. “Heeren medici weten daar niets van…Ik ken tal van vrouwen, die lang na het klimacterium… mij nog om raad vroegen om dien prikkel te doden”, schrijft ze in 1924 aan de dochter van een vriendin.

Geboorteregeling

De rol die Aletta Jacobs heeft gespeeld in de bevordering van geboorteregeling is, zo blijkt uit het boek van Bosch, ook veel kleiner dan de mythe wil. Het is zeker een historisch feit dat Jacobs als arts in Amsterdam praktische anticonceptiehulp ging bieden aan vrouwen uit de volksklasse. Ze was ook korte tijd lid van het bestuur van de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB).
Maar dit was vooral ingegeven door haar vriendschap met de oprichter Carel Gerritsen. Ze stapte uit de NMB na een meningsverschil met Jan Rutgers. Hij wilde vrouwelijke medewerkers op de consultatiebureaus het pessarium leren plaatsen, zij vond dat alleen artsen dat mochten doen. Waarschijnlijk speelde ook een rol dat over de medewerksters het gerucht ging dat zij abortus deden. Na de dood van Gerritsen in 1905 deed Jacobs verder weinig of niets aan geboorteregeling. De overdreven internationale roem als anticonceptiestrijder heeft Jacobs volgens Mineke Bosch te danken aan Margaret Sanger, die in Amerika de leider was van de beweging voor geboorteregeling (‘birth control’ en ‘planned parenthood’ zijn woorden van haar) die de mythe creëerde van een Nederland waar 50 of 60 klinieken voor geboorteregeling zouden zijn, terwijl Jacobs één wekelijks spreekuur had in het gebouw van de Dageraad, en daar na enkele jaren mee stopte.
Maar het feit alleen al dat Aletta Jacobs zich een voorstander van anticonceptie bleef tonen bewijst haar standvastigheid. Voor sommigen in medische en aanverwante kringen – zoals de tweede vrouwelijke arts Catharine van Tussenbroek- was dat ook veel later nog voldoende om haar verdacht te maken. Aletta Jacobs wees de aantijging dat zij voorstander was van abortus uiteraard verontwaardigd van de hand.

Held

Aletta Jacobs bezat alle eigenschappen van de Held. Ze kende een doel in haar leven, was vasthoudend ondanks een zwakke gezondheid in haar jeugd, overwon moeilijkheden, tegenslagen en tegenwerking, slaagde er uiteindelijk in andere mensen te overtuigen van haar gelijk, was een leider, werd bewonderd, verwierf internationale bekendheid, en zag haar grote droom, het vrouwenkiesrecht, tijdens haar leven in vervulling gaan. In 2005 wordt ze door het de lezeressen van het tijdschrift Opzij gekozen tot grootste Nederlander uit onze geschiedenis. Dit is onsterfelijkheid.
Maar het heeft ook iets treurigs, zo’n leven met maar één keer een liefdesrelatie, en verder altijd alleen maar het gezelschap van andere vrouwendames, reizen maken, lezingen houden, vergaderingen en congressen bijwonen en voorzitten, correspondentie voeren, kortom nuttig zijn.

Detail

Mineke Bosch heeft vijf jaar lang op kosten van het Prins Bernhard Cultuurfonds leven en werken van Aletta Jacobs tot in detail mogen uitpluizen. Het resultaat is een indrukwekkend boek dat nog lang als standaardwerk op de plank zal staan. Bij zoveel ijver en financiële steun had er ook nog wel een register bij mogen zitten, zo’n handige lijst van trefwoorden achterin, zodat je nog eens kunt opzoeken wat er ook alweer staat over de relatie van Jacobs met de NMB, Jan Rutgers, anticonceptie, prostitutie, vrouwelijke seksualiteit, en nog zowat onderwerpen die de seksueel hervormer interesseren. Nu moet die het hele boek doorwerken, wat vaak een genoegen, maar ook een hele klus is, en wat de gedachte oproept dat het boek ook wel de helft korter gekund had. Niet alleen was dat ook eerbetoon genoeg geweest, maar al die details, briefjes, roddelpraatjes, vergaderverslagen, dagboekfragmenten, uitjes en reisjes, meningen, discussies en familieverbanden worden op een gegeven moment ook wel een beetje te veel van het goede.

Manuella de Rijke

Mineke Bosch, Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid, Aletta Jacobs 1854-1929, Balans, 2005

Zie ook:
geschiedenis van de nvsh
feminisme