voortplantingsstrategieën

Dik Brummel in gesprek met Johan van der Dennen

spermacelEr zijn ontelbaar vele en soms zeer complexe manieren waarop organismen zich voortplanten. De variatie in de natuur is oneindig en voortdurend in beweging en ontwikkeling. Maar onder al deze variatie zien evolutiebiologen één grondprincipe, namelijk het streven van genen om zich te reproduceren.

bevruchting

Omdat de genen in het DNA van een organisme zich willen reproduceren, wil het hele organisme zichzelf reproduceren. Bij eencelligen is dit geen probleem, maar zodra er twee organismen (geslachten) nodig zijn om een nieuw individu te produceren, ontstaat er een belangenstrijd tussen die twee geslachten. Elk probeert de eigen genen te laten overleven en heeft daarvoor ook een eigen voortplantingstrategie ontwikkeld.

Wat beweegt de man?

De mannelijke paringsstrategieën bestrijken een breder spectrum dan de vrouwelijke, eenvoudigweg vanwege het principe van de vrouwelijke keuze. Mannen hebben zichzelf altijd moeten adverteren en de kieskeurige vrouwen moeten overtuigen van hun geschiktheid als zaaddonor. Zij konden het zich bovendien niet veroorloven om ook maar één copulatiegelegenheid te missen. Alles wat maar kon bijdragen om de man toegang tot een of meerdere vrouwen te verschaffen werd in het proces van natuurlijke selectie als eigenschap van nakomelingen bevorderd.

Lukraak voortplantingsstrategieën

Mannetjespadden en -kikkers gebruiken een simpele lukraak-methode die tamelijk goed lijkt te werken: zij bespringen eenvoudigweg alles wat ook maar enigszins op een soortgenoot lijkt, al is het een klomp modder, en klampen zich stevig vast. Deze regelrechte blinde aanranding garandeert dat het mannetje geen enkele paringskans mist. Als het aangerande individu daar niet van gediend blijkt of terugvecht, dan is het waarschijnlijk een ander mannetje en dan is het zaak om hem zo snel mogelijk te smeren. Als het niet protesteert of terugvecht is het waarschijnlijk een receptief vrouwtje en in dat geval weet het mannetje dat hij goed zit en rijdt hij dagenlang op haar rug mee tot ze paairijp is. Andere mannetjespadden zullen hem uit alle macht proberen te verwijderen om zelf deze gelukzalige positie te bereiken. Kleinere mannetjes delven dus meestal het onderspit. De mannen van een paar smalbekkikkersoorten lijmen zichzelf zelfs aan hun grote, vette partner vast met een kleverige substantie die zij uitscheiden.

Toegeven

Aandringen en vasthoudendheid lonen dikwijls in sexualibus. Een waterlopersvrouwtje dat er niet in slaagt het op haar rug meeliftende mannetje af te werpen paart uiteindelijk met haar belager om er van af te zijn. Bij verschillende soorten worden vruchtbare vrouwen net zolang lastig gevallen met ongewenste intimiteiten tot ze uiteindelijk dan maar toegeven en copuleren.

Seks tot de dood

Dodelijke seks is niet ongewoon. Het paringsmonopolie is voor mannen zo belangrijk, dat veel insectenminnaars bij hun pogingen om de exclusieve voortplantingsrechten van hun geliefden te verwerven bereid zijn de uiterste prijs te betalen: de dar van de honingbij wiens penis dienst doet als explosieve bout en hem na de zaadlozing wegschiet; de mannen van vliegen-, bidsprinkhanen- en spinnensoorten die zich laten oppeuzelen door hun geliefde, maar daarmee tevens bereiken dat hun geslachtsapparaat in haar achterlijf blijft vastzitten en daar zeer doeltreffend dienst doet als paringsstop.

Bruut geweld

geweldBruut geweld is wel de meest regelrechte manier om het seksuele alleenrecht te verwerven. De effectiviteit van de jaloerse bullebakken die als strandwachter hun zeehondenharem bewaken, kan moeilijk worden betwijfeld. Ook bij veel hoefdieren behoeden de mannen hun vrouwen zorgvuldig voor de attenties van rivalen. Elke keer als een ooi bijvoorbeeld in haar tweedaagse bronst komt, richt haar drift zich op de dominante ram, die haar afschermt van de andere mannen die werkeloos moeten toekijken.

In het algemeen zullen de baten van deze strategie toenemen wanneer de waarschijnlijkheid toeneemt dat de vrouw vreemd zal gaan en het sperma van een andere man zal gebruiken voor de bevruchting van haar eieren. De kosten van de voortdurende bewaking zullen afnemen naarmate er minder receptieve vrouwen zijn, zodat de man dat in de buurt van zijn partner blijft weinig kansen verliest om andere vrouwen te bevruchten.

Afscherming

Bij vele soorten, van minuscule insectjes, via amfibieën en reptielen, tot en met de mens, trachten de mannen het seksuele vreemdgaan van de vrouwen te beperken door haar na de bevruchting op alle mogelijke manieren af te zonderen en af te schermen van andere mannen, of door de genitale opening van de vrouw met allerlei coagulerende afscheidingsproducten en verhardende zaadvloeistof – organische soorten cement – af te dichten. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de vrouwen van veel soorten het vermogen bezitten om te differentiëren en selectief te kiezen tussen het sperma van verschillende mannen en dus zelfs nog na de copulatie teeltkeuze te kunnen uitoefenen. Vrouwen kunnen hun eigen bevruchting voor een groot deel zelf (uiteraard niet bewust) regelen door bijvoorbeeld al of niet met de eigen partner te paren, al of niet een orgasme te krijgen (hetgeen wellicht het spermatransport naar de baarmoeder bevordert of vertraagt), of door de biochemische en/of immunologische eigenschappen van hun vaginale milieu te veranderen. Mannen hebben hiertegen strategieën ontwikkeld, die ertoe leiden dat hun eigen sperma de competitie met het sperma van andere mannen wint. Honden blijven na de copulatie enige tijd aan elkaar hangen (door een ballonvormige zwelling in de penis van de reu waar de vagina van de teef zich als een bankschroef omheen sluit). Dat geeft hem een niet meer in te halen voorsprong in haar genitale systeem.

Spermacompetitiespermacompetitie

Sommige dieren zijn trouwe monogame partners, maar hun trouw is pure zelfzucht in een wereld van spermacompetitie. Een merelman blijft dicht bij zijn partner om er zeker van te zijn dat geen ander man met haar paart wanneer ze vruchtbaar is. Spreeuwen, jan-van-genten en visarenden copuleren frequent, in een poging van de man ervoor te zorgen dat zijn sperma overheerst over dat van een rivaal die misschien stiekem zijn kans waarnam toen hij even weg was. Bij de witkeelbijeneter blijven de mannen voortdurend waakzaam bij hun vrouw, en vallen haar ook voortdurend lastig met geforceerde copulaties, juist als de vrouwen hun eieren leggen en het risico van spermacompetitie het grootst is. Langdurige en/of frequente copulatie is waarschijnlijk eveneens een vorm van partnerseparatie en bondage. Zolang hij in haar is, fungeert de man als een levende vaginale plug en houdt hij de vrouw nauwgezet in de gaten. Bij tientallen andere vogelsoorten is dit soort separeer- en bewakingsgedrag, gecombineerd met verhoogde seksuele activiteit van de man, als een vorm van spermacompetitie gedocumenteerd.

Afstotend

voortplantingsstrategieënSommige insecten hebben een ingenieuze biochemische oplossing voor het probleem van de dolende vrouw gevonden. In de vlinderfamilie Heliconiidae besproeit de man tijdens de paring de vrouw met een stinkende en afstotende substantie die door andere mannen als seksuele afknapper wordt ervaren, waardoor ze haar voortaan uit de weg gaan. Mannen van de gele-koorts-muskiet hebben een soort kalmeringsmiddel in hun semen, waardoor vrouwen die zij bevruchten na de paring volledig frigide zijn.

Artikel in andere taal lezen?

Duits