denaaktemens

de naakte mensDe mens is zonder twijfel het meest geëvolueerde organisme op aarde. Niet dat we het einde zijn. Onze ‘menselijkheid’ ligt altijd weer iets hoger en verderop dan het dagelijkse bestaan. Konrad Lorenz, de beroemde etholoog (iemand die diergedrag observeert) schijnt gezegd te hebben: “Ik heb de missing link (de ontbrekende schakel tussen aap en mens) gevonden: dat zijn wij”. Eén aspect van onze evolutie, de naaktheid, blijft boeien.

Naakte aap

Een van de typisch menselijke kenmerken is dat wij naakt kunnen zijn. We dragen in de normale sociale omgang een of andere vorm van bedekking, een soort extra beschermende huid, maar het is een huid die we kunnen variëren. De enorme verscheidenheid aan kleding en schoeisel in de loop van de geschiedenis en in uiteenlopende culturen, de manier waarop kleding en sociale functie met elkaar samenhangen, de industrie van tangaslip tot astronautenhelm, het is een onderwerp waar vele boeken over volgeschreven zijn. We kunnen die tweede huid ook afdoen. We kunnen naakt zijn. Zo kenmerkend was dat volgens etholoog, Desmond Morris, dat hij ons een ‘naakte aap’ noemde. Hij populariseerde het idee dat er tussen mensen en apen veel meer overeenkomsten zijn dan indertijd gedacht werd. Met ‘naakt’ doelde hij vooral op onze geringe beharing over het grootste deel van de huid en de concentratie van zichtbaar haar op bepaalde plaatsen.

Evolutie

Het is wel een interessante vraag waarom we zo lichtbehaard zijn in vergelijking met onze naaste verwanten, de mensapen. Hierover bestaan verschillende theorieën, bijvoorbeeld dat onze voorouders van 8 tot 4 miljoen jaar geleden in het water leefden. Hoe dan ook, de eerste rechtop lopende mensachtigen waren nog niet zo naakt (in de betekenis van onbehaard) als wij. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat het bedekken van het naakte lichaam door middel van dierenhuiden, geweefde materialen e.d. dezelfde functies had als nu: het accentueren van de secundaire geslachtskenmerken, sociaal onderscheid en ritueel, bescherming tegen gevaren. Naarmate de mensachtigen zich naar noordelijker streken begaven, werd de noodzaak van bescherming tegen kou groter. Maar dat is duidelijk niet de enige reden geweest. Opvallend is dat ook in de warmste streken bijna universeel de geslachtsorganen bedekt worden gehouden of versierd blijven, ook al is de rest van het lichaam bloot. De vraag is of onze verre voorouders ooit een stadium hebben doorgemaakt waarin ze -in de huidige betekenis van het woord, dus ‘onbehaard’ en met onbedekte geslachtsdelen – naakt liepen. Het antwoord is niet zeker, maar waarschijnlijk ontkennend. De haarvacht is waarschijnlijk geleidelijk vervangen door kleding. Aangezien die kleding echter kan worden afgedaan en gevarieerd, ontstond geleidelijk de mogelijkheid tot vrijheid die ontbreekt als de huid vastzit. En dat is waarschijnlijk een belangrijk aspect van onze evolutie geweest.

Het Paradijs het paradijs

Er zijn wel veel verhalen over een ver verleden waarin mensen naakt geweest zouden zijn, met alle associaties van onschuldig genieten die daarbij horen. Ze kregen het karakter van mythen, omdat ze niet alleen een verhaal vertelden maar ook een verklaring gaven van waarom het in de wereld zo is als het is.
De bekendste mythe die probeert te verklaren waarom we onze geslachtsorganen veelal bedekken is het scheppingsverhaal uit de Bijbel. Adam en Eva, de eerste mensen, zouden in het Paradijs zonder enige lichaamsbedekking hebben geleefd. Het enige wat hen was verboden, was te eten van de Boom van Kennis van Goed en Kwaad. Maar Eva, verleid door de slang, at toch van de vrucht en Adam volgde haar voorbeeld.

“En toen werden hun ogen geopend en ze zagen dat ze naakt waren. Ze bonden vijgenbladeren aaneen om hun lendenen mee te bedekken.”

En daarmee was de zaak nog niet af. Ze werden uit het Paradijs verjaagd en voor altijd opgezadeld met lust, zwangerschap, onderdrukking en arbeid:

Tegen de vrouw zei hij: “Met smart zul je kinderen baren en je man begeren en hij zal de baas over je spelen”. En tegen de man: “In het zweet zul je je brood verdienen tot de dood toe.” (Genesis 3,16-18).

De mythe verklaart niet alleen historisch waarom het leven is zoals het is, maar verklaart ook psychologisch de overgang van kind naar volwassene. Wij herkennen deze condities nog maar al te goed. Geloven we de gegeven verklaring van de mythe ook? Niet letterlijk, wel in overdrachtelijke zin. Het verlangen naar de onschuld van het paradijs is universeel. Naar de tijd toen er nog geen auto’s waren, en geen cocaïne, toen de natuur nog met rust gelaten werd. Toen het grote gezin nog in harmonie op het land leefde, toen er nog geen echtscheiding bestond, en geen condooms en geen abortus, en geen politieke partijen en geen televisie. Toen het bier nog ambachtelijk gebrouwen werd en de kinderen veilig op straat konden spelen.
Talloos en veelvormig zijn de verwijzingen naar vroeger toen alles beter was en schoner en gezelliger. Hoe gelukkig waren niet de indianen voordat ze ons ontmoetten, hoe beter stroomden niet de rivieren voordat de mens er dijken bouwde, hoe schoon was niet de lucht en het water en de grond. Dit verlangen naar het verloren paradijs is een collectieve emotie, die zonder twijfel aansluit bij een beeld en een verlangen van ieder individu.

Kwetsbaar naakt

kwetsbaar naaktHet is niet toevallig dat in het paradijs de verbeelde mens naakt is. Dat moet wel verwijzen naar echte ervaring in de kindertijd en later, toen bleek dat de dagelijkse strijd om het bestaan een tweede huid vereist, soms een zeer dikke. We kunnen ons dan ook goed identificeren met de naakte als slachtoffer. De gevangenen van concentratiekampen zijn naakt. De gemartelde is naakt. De verkrachte is naakt. De aan hun lot overgelaten geestelijk gestoorden zijn naakt. De confrontatie met dit naakt roept heftige emoties op, zoals medelijden en woede. Onder bepaalde omstandigheden kan zo het martelaarschap tot een mutatie van de cultuur leiden. Wat eerst veracht wordt of dwaas gevonden, kan omslaan in een kracht, een goed voorbeeld. Het is alsof we ons daarin kunnen herkennen, of we de naakte onschuld weer kunnen oppakken en als ontwerp voor de toekomst kunnen gebruiken. Het paradijs is dan niet iets van het verleden, maar van de toekomst. Zo is het Christendom opgebouwd rond het beeld van een naakte man aan het kruis. De onafhankelijkheidsstrijd van India is voor altijd geassocieerd met Ghandi, die door Winston Churchill nog ‘een halfnaakte fakir’ werd genoemd. In dit soort gevallen is het naakt dus symbool van kwetsbaarheid, zwakheid, slachtofferschap, dat onder bepaalde omstandigheden kan worden getransformeerd tot ontwerp en belofte voor de toekomst. Dit is waarom naakte demonstranten – tot op zekere hoogte, zoals we zullen zien – op sympathie kunnen rekenen. Ze symboliseren de kwetsbaarheid die iedereen van zichzelf kent. Het naakt krijgt zo iets van een onthullende en onthutsende kracht, die niemand onberoerd laat. In de reactie op naakt geeft iedereen zich bloot.

Komisch naakt komisch naakt

Het is niet alleen in de extreme vorm van martelaar en slachtoffer dat het onschuldige naakt in onze verbeelding leeft. In een mildere vorm, die ontspanning biedt omdat daarbij angst in lachen kan worden omgezet, komt het naakt voor in wat we compromitterende situaties noemen: de afzakkende broek, het verdwenen stapeltje kleren aan de waterkant, de haastige vlucht via het raam, de omvallende schutting van het nudistenkamp, ze prikkelen tot lachen als plaatsvervangende schaamte. Bijna iedereen heeft wel gedroomd zelf naakt op de straat te lopen en niet te weten hoe zich te verbergen. Voor alle duidelijkheid: het woord ‘naakt’ wordt hier wat ruimer genomen. De afzakkende broek hoeft geen blote billen te onthullen om een lach-effect te veroorzaken. Een lange witte onderbroek is hier al naakt genoeg. De verbeelding doet de rest. Een soldaat bij wie de das niet precies op de boord van het overhemd aansluit krijgt van zijn sergeant te horen dat hij ‘naakt’ loopt. Een vrouw kan zich naakt voelen zonder hoofddoek of sluier. Ook hier is het duidelijk dat kleding niet alleen tegen koude beschermt.
Ons sociale gedrag is verweven met de bedekking die we dragen. Vandaar dat kleding iets vertelt over maatschappelijke verhoudingen en rituelen, over macht, over verlokking en verleiding, over het verschil tussen de geslachten, over wat aangepast is en wat niet. Het spel met de kleren en alle bijbehorende attributen leren we jong. Het heeft iets spannends en vanzelfsprekends. Het is de wereld waarmee we vertrouwd zijn. Pas op het moment dat de kleren gedeeltelijk of helemaal ontbreken doet zich een breuk in die vertrouwdheid voor. De keizer die zonder kleren door de straten van de stad rijdt, lijkt alles kwijt wat hem tot keizer maakte.

Bedreigend naakt

bedreigend naaktTot zover hebben we het gehad over het naakt als kwetsbaarheid. Maar tegelijk is daarmee ook het naakt als bedreiging in zicht gebracht. Dezelfde man in de film die naakt en bang uit een huis vlucht, jaagt een passerende dame de schrik op het lijf. De kijkers kunnen daarom lachen want zij beleven diezelfde schrik alleen plaatsvervangend: de naakte man is van achteren gefilmd. Blote billen zijn komisch omdat de bedreiging zich van ons afkeert. We lachen van opluchting. Zou de man van voren zijn gefilmd, dan vonden we het minder lollig. En zo is het ook met de soldaat zonder das, de vrouw zonder sluier, de naaktbader. Ze voelen zich niet alleen zelf bedreigd, ze worden ook door anderen beschouwd als bedreigend.

De geschiedenis van het naaktlopen is een geschiedenis van incidenten, van Diogenes de Cynicus, die naakt rondliep met een lantaarntje op zoek naar een mens tot sommige vredesactivisten van onze eeuw. Naaktlopers zijn een soort uitroeptekens in de marge van de samenleving. Soms als uitdrukking van ongehoorzaamheid aan de heersende orde, soms als zichtbaar making van een soort eenvoud of onnozelheid. Ze worden hoogstens even getolereerd, maar dan moet het afgelopen zijn. Naaktlopen kan gewoon niet. Wat zou er niet gebeuren in al die scholen, kantoren, politiebureaus, rechtszalen, treinen en winkels? Ondenkbaar en krankzinnig. En zo is de hoogste status van naaktlopers in het gunstigste geval die van idealist, dus onpraktisch en gevaarlijk.

Het seksuele naakt het seksuele naakt

Waarom wordt de naakte eigenlijk als een bedreiging van de openbare orde beschouwd? Gevaarlijk is hij niet, integendeel. We hebben juist op zijn kwetsbaarheid gewezen. De naakte kan zelfs nergens een wapen verbergen en is dus in feite minder bedreigend dan de geklede. Hij is zelf ook doodsbang.
De verklaring moet gezocht worden in een derde associatie met het naakt, die we nog niet genoemd hebben: het seksuele. Hiermee zijn we ongetwijfeld bij het meest wezenlijke van de naaktheid. Zolang de onderbroek nog aan is, of de lendendoek om, is het ‘echte’ naakt bedekt. Het echte naakt, dat zijn de zichtbare geslachtsdelen. Daar zit ook het hart van de kwetsbaarheid en de bedreiging. Het seksuele naakt ligt ten grondslag aan allerlei andere of afgeleide vormen van naaktheid die hierboven genoemd zijn. Waarom kan de sluierloze zich naakt en kwetsbaar voelen en tegelijk als bedreigend ervaren worden voor de maatschappelijke orde waarvan ze deel uitmaakt? Dat is omdat het dragen van een sluier of een hoofddoek een seksuele betekenis en functie heeft. De sluier is dan ook tegelijk verhullend en onthullend. Hetzelfde geldt voor alle kleding, zoals boven al is opgemerkt. Zowel het naakte als de kleding zijn dus ‘seksueel’, d.w.z. dat ze het geslachtelijke accentueren. Beide kunnen ook met seksuele opwinding gepaard gaan. De mate daarvan varieert met de omstandigheden.

Seksuele kleding

seksuele kledingZoals gezegd dient kleding van oudsher tot het benadrukken van seksuele kenmerken, net zoals dieren door middel van opvallende kleurveranderingen kunnen aangeven dat ze seksueel beschikbaar zijn. Kleding speelt een belangrijke rol in het aantrekken van mogelijke seksuele partners. Afhankelijk van omstandigheden kan dan ook de meest verhullende kleding, zoals de sluier of het militaire uniform, seksueel opwindend zijn. Het gaat hierbij dus in het algemeen om culturele uitdrukkingswijzen van wat in feite voortplantingsgedrag is. Het seksuele verlangen drukt zich uit in het bekijken, passen, kopen en dragen van aantrekkelijke kleding. De onderliggende functie is het vergroten van de kans op een (nieuwe) seksuele partner. Dat doel wordt vaker niet dan wel bereikt. Het seksuele verlangen drukt zich dan ook vooral indirect uit: getransformeerd, in de mode, maar ook in de kunst, de taal en de verbeelding. We noemen dat cultuur. De mens – en daarin is onze evolutie ook gelegen – beschikt van alle soorten over het meest uitgebreide repertoire aan uitdrukkingsmogelijkheden van het seksuele verlangen. In de praktijk realiseren we daarvan slechts een fractie. Zowel in kwaliteit als kwantiteit is ons seksuele leven uiterst beperkt. De oorzaak daarvan moet gezocht worden in onze natuurlijke afkomst, die het seksuele verlangen kanaliseert en inperkt tot voortplantingsgedrag. Onze voortgang in de evolutie, onze menswording, bestaat in het doorbreken van die beperking, en onze natuur verzet zich daartegen.
In de moderne geschiedenis intensiveert zich op dramatische wijze en in toenemende verschrikking het conflict tussen wat menselijk mogelijk zou zijn en wat de natuur ons oplegt. In tegenstelling tot wat algemeen wordt gedacht en uitgebeeld, is het niet de mens die de natuur vernietigt, maar is het de natuur – het seksuele systeem van geslachtelijkheid en voortplanting, familieverbanden en volksbelangen – die de menselijkheid tegenhoudt. Zo begrepen staat de naakte mens tegenover de natuur, tegenover wat vanzelfsprekend is, tegenover de heersende orde. Het is dus zeker niet ‘natuurlijk’ om naakt te lopen, anders zou de naakte zich in het openbaar niet zo bang en weerloos voelen en tegelijk als een ondragelijke bedreiging worden beschouwd.

Onze tijd

In de moderne geschiedenis – en dat is uniek in de hele evolutie – wordt de vanzelfsprekendheid van het seksuele systeem doorbroken. De brede aanvaarding van anticonceptie, de legalisering van abortus, een zekere mate van doorbreking van seksuele rolpatronen, burgerrechten voor homoseksuele volwassenen, minder censuur op de seksuele verbeelding in boeken en films, ze hebben een nieuw bewustzijn gecreëerd, dat is vastgelegd in wetten en gewoonten die niet zomaar teniet gedaan kunnen worden. Maar sinds een jaar of twintig staat het moderne wel in toenemende mate onder druk. De mythen van dit moment vertellen over de natuur als slachtoffer van de mens, over de dreigende gevaren van de genetica, over de vrouw en het kind als object van seksueel misbruik, over het gezin als slachtoffer van oorlog, over de stadsbuurt als onveilig oord, over het kwaad dat van buiten komt. Ondanks het moderne blijken de oude tendensen dus nog aanwezig. Na het dieptepunt dat nog voor ons ligt kan onze evolutie misschien opnieuw een opgaande lijn vertonen. De naakte mens zal daarvoor waarschijnlijk opnieuw model staan.

Dik Brummel

Meer weten?
opinie > politiek > het naaktstrand als voorbeeld van maatschappelijke ordening
seks & samenleving > maatschappij > politiek